“Tất cả lời khuyên đều chỉ đúng với người đưa ra lời khuyên?!”

“Tất cả lời khuyên đều chỉ đúng với người đưa ra lời khuyên”

Một đợt, mình thấy trên mạng viral câu nói này. Thoạt nghe qua thấy rất hay, vì chúng ta ai cũng đã từng nghe những lời khuyên áp đặt, giáo điều, không phù hợp, từ… bác hàng xóm, chị cấp trên, hay một vài nội dung self-help nào đó.

Nhưng tư duy sâu hơn một chút, mình thấy quan điểm này cũng không hoàn toàn chính xác. Và biến nó thành một “triết lý sống” thì thật ra hại nhiều hơn lợi.

Trong cuốn “Thinking Fast and Slow”, nhà tâm lý Daniel Kahnemann từng nói đến khái niệm “egocentric bias” (tạm dịch: thiên kiến vị kỷ), nghĩa là con người thường bị giới hạn tư duy trong những hiểu biết và kinh nghiệm của cái “tôi”. Chúng ta thường đánh giá quá cao quan điểm của mình, và vì thấy nó đúng với mình, chúng ta thường lầm tưởng nó là chân lý, và vì thế hiểu lầm rằng nó cũng phải đúng với người khác.

Đây là lý do những lời khuyên đưa ra, thường chỉ đúng với người đi khuyên, và… “chẳng liên quan” với những người vốn chẳng có chung giá trị, quan điểm hay trải nghiệm sống với họ.

Tuy nhiên, nếu tuyệt đối hóa quá mức (như câu quote đầu bài), góc nhìn này thật ra lại có hại:

Đầu tiên, nó mặc định rằng tất cả mọi lời khuyên đều không có giá trị. Vì nó chỉ đúng với người đưa ra, nên nó không đúng với mình, và vì thế là vô nghĩa. Điều này không đúng. Chẳng hạn, lời khuyên của bác sĩ dành cho người bệnh, không thể nói rằng lời khuyên đó “chỉ đúng với bác sĩ” nên người bệnh chẳng cần làm theo. Tương tự, là lời khuyên của luật sư, của nhà tư vấn, của nhà tâm lý… hay của những người chuyên gia đang làm công việc của họ.

Sự khác biệt ở chỗ: sẽ có những lời khuyên không phải chỉ dựa trên trải nghiệm cá nhân, mà dựa trên cở sở về chuyên môn, về khoa học, hay kinh nghiệm lâu đời. Đó là những nền tảng logic để quyết định rằng một lời khuyên (hay một kết luận triết học), thật sự đáng tin cậy đến đâu.

Mình nghĩ, chúng ta có thể phân biệt:

(1) Subjective advice: là những lời khuyên dựa trên trải nghiệm và ý kiến cá nhân → không phải lúc nào cũng đúng. Đôi lúc sẽ đúng, nếu người đưa ra lời khuyên có chung giá trị sống và trải nghiệm sống.

(2) Normative advice: là những lời khuyên dựa trên lý thuyết, thực nghiệm, chuyên môn → thường là đúng (nếu người đưa ra lời khuyên thật sự có chuyên môn và dựa trên những cơ sở đúng).

Tiếp theo, suy nghĩ rằng “mọi lời khuyên đều chỉ đúng với người đưa ra” sẽ dễ nuôi dưỡng một tư duy đóng và một thái độ bảo thủ. Quan điểm phủ định tuyệt đối như vậy sẽ khiến bạn không lắng nghe và không học được cái mới.

Không phải lời khuyên nào cũng đúng và đáng để làm theo. Nhưng chúng đều nên được lắng nghe, phản biện, chọn lọc, suy xét một cách cởi mở và khách quan, thay vì mặc định rằng tất cả “đều sai” ngay từ đầu. Đó mới thật sự là cốt tủy của tư duy khai phóng.

Bản thân mình thời mới lớn, cũng từng rất ghét những lời khuyên của người khác. Vì cái tôi muốn chứng tỏ, mình thấy việc “cho lời khuyên” tạo cảm giác rất giáo điều và bề trên. Rất nhiều lời khuyên từ gia đình, thầy cô hay sếp, mình đều bỏ qua. Nhưng về sau, trải nghiệm đủ nhiều, đôi khi mình lại nghiệm ra chính những điều mà người đi trước đã nói (chỉ là do mình không nghe). Không phải điều gì cũng đúng, nhưng những điều đúng thì toàn là những bài học thấm thía cả.

Từ kinh nghiệm này, mình dần cởi mở hơn với những lời khuyên, đặc biệt là những lời khuyên đến từ:

Người thật sự quan tâm và yêu thương đến mình.

Người có chung giá trị và quan điểm sống với mình.

Người có hiểu biết về chuyên môn mình không có.

Người đã đi trước trên hành trình mình đang đi.

Mình nghĩ, bài học quan trọng của thời đại, không phải là phủ định mọi lời khuyên, mà là có cho mình một tâm thế cởi mở, khả năng tư duy phản biện để tự suy xét đánh giá, tự phân định đúng-sai tốt-xấu, tự lựa chọn lời khuyên nào nên bỏ ngoài tai và lời khuyên nào nên nghiêm túc cân nhắc. Điều này còn càng quan trọng hơn, nhất là khi con người đang ngày càng đặt nhiều niềm tin vào và tìm kiếm lời khuyên từ AI.

Thật sự thì: không có lời khuyên nào đúng cho tất cả. Nhưng có một kỹ năng luôn đúng cho mọi người và ở mọi thời đại:

Đó chính là khả năng độc lập tư duy.

Cosmic Writer